کلید مرجعیت حوزه علمیه در عصر هوش مصنوعی

کلید مرجعیت حوزه علمیه در عصر هوش مصنوعی
جمال نصیری
حوزه علمیه امروز در آستانه ورود به یکی از حساس‌ترین و راهبردی‌ترین عرصه‌های فناوری قرار گرفته است: هوش مصنوعی. این فناوری نه تنها ابزاری برای تسهیل امور، بلکه بستری برای بازتعریف نقش حوزه در تولید و گسترش معارف دینی در جهان مدرن است. امروز حوزه علمیه فرصت دارد برای تبدیل‌شدن به مرجع دینی و تعریف خلاقانه حکمرانی شیعه در عرصه نوین هوش مصنوعی؛ فردا دیگر چنین موقعیتی برای نیل به مرجعیت فراهم نیست.
اما موفقیت در این مسیر، بدون همکاری و هم‌افزایی همه نهادهای حوزوی ممکن نیست. این یادداشت، به سه محور اصلی و ضروری این هم‌افزایی اشاره می‌کند:
۱. هم‌افزایی اطلاعات؛ گنجینه‌ای که باید به اشتراک گذاشته شود
هر نهاد حوزوی، گنجینه‌ای از اطلاعات و داده‌های ارزشمند در اختیار دارد؛ از نسخه‌های خطی و کتاب‌های قدیمی و معاصر گرفته تا مقالات، پایان‌نامه‌ها، پژوهش‌ها و آمارهای تخصصی. این داده‌ها، حاصل سال‌ها تلاش و هزینه بیت‌المال است و تبدیل آنها به منابع دیجیتال نیز سرمایه‌گذاری بزرگی بوده است.
اما چالش اصلی اینجاست: اگر هر نهاد این داده‌ها را تنها در انحصار خود نگه دارد و از اشتراک‌گذاری آن با دیگران خودداری کند، عملاً ظرفیت عظیم هوش مصنوعی برای پردازش و بهره‌برداری از این اطلاعات بی‌معنا خواهد شد. حوزه علمیه تنها زمانی می‌تواند از فناوری جهانی خود، بهره‌برداری کند که تمامی نهادها داده‌های خود را در یک بستر مشترک و قابل استفاده قرار دهند. این اشتراک‌گذاری، نه تنها از هدررفت منابع جلوگیری می‌کند، بلکه امکان تحلیل‌های عمیق‌تر و تولید دانش جدید را فراهم می‌سازد.
۲. هم‌افزایی دانش؛ تجمیع ظرفیت‌های پراکنده
در سال‌های اخیر، برخی نهادهای حوزوی تلاش‌هایی در زمینه ورود به عرصه هوش مصنوعی انجام داده‌اند و به دستاوردهایی نیز رسیده‌اند. اما این تلاش‌ها، به دلیل پراکندگی و عدم ارتباط میان نهادها، هنوز به نتیجه‌ای جامع منجر نشده است.
هوش مصنوعی، عرصه‌ای است که در آن، دانش مشترک و همکاری گروهی، کلید موفقیت است. همان‌طور که بسیاری از مدل‌های هوش مصنوعی به صورت «منبع باز» (Open Source) عرضه می‌شوند تا با همکاری جهانی ارتقا یابند، نهادهای حوزوی نیز باید از این الگو پیروی کنند. به اشتراک‌گذاشتن دانش و دستاوردها، نه تنها از هدررفت وقت و هزینه جلوگیری می‌کند، بلکه امکان پیشرفت سریع‌تر و دستیابی به اهداف بزرگ‌تر را فراهم می‌آورد.
اکنون، فرصت طلایی حوزه علمیه برای درخشش در این عرصه است. اما اگر این فرصت به دلیل عدم همکاری و تجمیع دانش از دست برود، ممکن است دیگر چنین امکانی فراهم نشود.
۳. هم‌افزایی تجهیزات؛ راهی برای غلبه بر محدودیت‌ها
یکی از بزرگ‌ترین موانع پیش روی نهادهای حوزوی در حوزه هوش مصنوعی، هزینه‌های بالای تجهیزات و زیرساخت‌های سخت‌افزاری است. هر نهاد به تنهایی، با بودجه‌های محدود، توانایی تهیه و نگهداری این تجهیزات را ندارد. تلاش برای ایجاد زیرساخت‌های جداگانه در هر نهاد، نه تنها امکان‌پذیر نیست، بلکه منجر به هدررفت منابع و کاهش قابل توجه کارایی خواهد شد.
راه‌حل این چالش، ایجاد یک سرویس مرکزی پردازش هوش مصنوعی است که تمامی نهادهای حوزوی بتوانند به صورت مشترک از آن استفاده کنند. این مرکز مشترک، نه تنها هزینه‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه امکان پردازش داده‌ها در مقیاس بزرگ و تولید خروجی‌های قابل توجه را فراهم می‌کند. تنها با چنین هم‌افزایی‌ای می‌توان به آرمان‌های بزرگ حوزه در این عرصه دست یافت.
جمع‌بندی؛ ضرورت هم‌افزایی برای آینده‌ای روشن
هوش مصنوعی، فرصتی تاریخی برای حوزه علمیه است تا نقش خود را در تولید و گسترش معارف دینی در سطح جهانی بازتعریف کند. اما این فرصت، تنها زمانی محقق خواهد شد که نهادهای حوزوی از انحصارگرایی فاصله بگیرند و با هم‌افزایی در سه محور «اطلاعات، دانش و تجهیزات»، به یک حرکت جمعی و هدفمند دست بزنند.
اگر این هم‌افزایی به معنای واقعی شکل بگیرد، حوزه علمیه می‌تواند نه تنها در سطح ملی، بلکه در عرصه جهانی به الگویی برای بهره‌برداری از فناوری در خدمت دین و معرفت تبدیل شود. اما اگر این فرصت از دست برود، حوزه نه تنها از قافله پیشرفت عقب خواهد ماند، بلکه ممکن است در آینده‌ای نه چندان دور، با چالش‌های جدی‌تری در عرصه معرفت و فرهنگ مواجه شود.
اکنون زمان تصمیم‌گیری است؛ تصمیمی که آینده حوزه و جایگاه آن در جهان را رقم خواهد زد.