سؤالات بسیار مهمی درباره تحول، تحولخواهی و مبارزه برای تحول مطرح است که علامه فقید حضرت آیت‌الله مصباح یزدی به آنها پاسخ داده‌اند.
چه کسانی می‌توانند حوزه را متحول کنند؟
شروط لازم برای تحول آفرینی در حوزه علمیه چیست؟
حوزه پس از انقلاب رشد داشته یا همواره گرفتار جمود و تحجر و مرده‌وشی بوده است؟
چرا برخی از مطالبات رهبر انقلاب درباره تحول عملی نشده است؟
رفتار تحول‌خواهان در برابر بزرگان و مراجع چگونه باید باشد؟
آیا طلاب موش آزمایشگاهی هستند؟
تحول، به سرعت قابل دستیابی است یا زمان‌بر است؟
کتب درسی موجود دارای عیوبی است یا خیر؟ اگر آری، چگونه می‌توان این عیوب را برطرف کرد.
رسانه حوزوی مناهج با بازخوانی بخش مهمی از بیانات آیت الله مصباح یزدی (قدس سره) به عنوان مصباح طریق تحول حوزه‌های علمیه، به همه این سؤالات پاسخ خواهد داد.
شرط اول: بینش صحیح درباره حوزه
بینش صحیح بدین معناست که شخص بداند جامعه در چه حالی است؟ چه موقعیتی دارد؟ چه کمبودهایی دارد؟ به کجا باید برسد؟ چه راهی را باید بپیماید تا به آن هدف برسد؟
همه این موارد در مقوله یک «بینش اجتماعی» خلاصه می‌شود که هرکدام چند شاخه دارد: شناخت موقعیت موجود، شناخت نقطه‌های ضعف و قوت جامعه، شناخت هدفی که باید به آن برسیم. شناخت راه‌هایی که باید بپیماییم تا به آن هدف برسیم و شناخت نیروهایی که برای پیشبرد این هدف می‌توانیم از آنها استفاده کنیم. اینها همه از مقوله شناخت است.
وضع حوزه‌ها پیش از انقلاب
ریشه برخی از مشکلات و کمبودهای امروز حوزه علمیه به دوران ستم‌شاهی و تصمیم نظام شاهنشاهی برای خشکاندن ریشه روحانیت بر می‌گردد..
حوزه، کمبودها و ضعف های زیادی دارد. شاید بنده که از پنجاه سال قبل در حوزه قم هستم، خیلی بیشتر از شما کمبودهای این حوزه را بدانم.
این کمبودها در اثر عواملی پدید آمده است. بعضی از آنها اختیاری نبوده و تحمیل دشمنان بوده است. نظام شاهنشاهی تصمیم گرفته بود ریشه روحانیت را بخشکاند؛ شواهد فراوانی هم وجود دارد:
لباس روحانیت ممنوع و قاچاق بود، تمام مدارس خراب شده بود. مدارس علوم دینی که در شهرستانها بود به سربازخانه، بیمارستان، اداره و حتی انبار کالای بازاری‌ها تبدیل شده بود.
حتی برگزاری یک مجلس روضه‌خوانی ممنوع بود. باور نکردنی است، بنده بچه بودم و یادم هست شبها در زیر زمین خانه‌مان، یک روضه‌خوان با کت و شلوار می‌آمد و وارد خانه می‌شد و در داخل خانه عمامه سرش می‌گذاشت و در زیر زمین آهسته روضه می‌خواند و اهل خانه گریه می‌کردند. یعنی تشکیل جلسه روضه‌خوانی ممنوع بود.
شما فکر می کنید اینگونه مسائل و این مشکلات، در نهاد روحانیت و آنچه مربوط به آموزش و تحصیلات و از این قبیل مسائل آن می‌شد اثر نمی‌گذاشت؟! اینها کمر بسته بودند که به کلی روحانیت را نابود کنند.
حال ما وارث بسیاری از کمبودهایی هستیم که از گذشته به ما رسیده و به عنوان واقعیت‌هایی جلوه‌نمایی می‌کند.
در این شرایط و با توجه به این کمبودها، اگر توقع داشته باشیم این بقایای روحانیت که از آن تاریخ مانده‌اند، همه دارای فکری عمیق و روشن باشند، خوب قضاوت کنند، آینده را خوب ببینند و بتوانند طراحی کنند، توقع بی‌جایی است
عمق بینش علامه مصباح به حوزه علمیه
همه ما علامه مصباح یزدی را به صراحت، قاطعیت و انقلابی‌گری بدون هیچگونه محافظه‌کاری می‌شناسیم.
علامه مصباح یزدی فردی عمیق و روشنفکر بود؛ که نظرات و طرح‌های تحولی بسیاری درباره حوزه‌های علمیه داشت.
با این حال همیشه حرمت بزرگان را حفظ می‌کرد؛ بزرگانی که بعضا حتی مخالف فلسفه بودند، بزرگانی که شاید با برخی حرف‌های تحولی موافقت و همراهی نداشتند.
اما #حکمت این رفتار چیست؟ صرف تواضع و اخلاق فردی ایشان یا مسأله‌ای فراتر از این نیز مطرح است؟ مسأله‌ای که ریشه در واقع‌بینی گذشته و وضع موجود حوزه‌ها دارد؛ و برای ما نیز الگوساز است!
توضیح را از بیانات علامه مصباح در ادامه می خوانیم:
کسی که برای حفظ لباس روحانیت و احترام روحانیت، سالیان درازی پایش را از خانه بیرون نمی‌گذاشت، چگونه می‌توانست مسائل اجتماعی را درک کند؟ در آن دوره هم نه رادیویی بود، نه تلویزیونی، روزنامه‌هایی هم که در گوشه و کنار بودند همه علیه اسلام و روحانیت بود.
مسائل مختلف دیگری که در ایران و عراق و جاهای دیگر پیش می‌آمد، جریان مشروطیت و حوادث فراوان دیگر، افکار مختلفی را در بین روحانیون به وجود آورده بود.
بسیاری معتقد شدند که ما دیگر در مسائل اجتماعی نباید دخالت کنیم. هرجا دخالت کنیم، نتیجه‌اش این می‌شود که دشمن از ما سوء استفاده می‌کند و درست برعکس می‌شود.
مثلا در مشروطیت چقدر علما دخالت کردند؟ تا پای دار هم رفتند، بعد ثمره‌اش این شد که یک مشت روشنفکر غرب‌زده اسلام را وارونه کردند. اینها می‌گفتند: با توجه به تجربه یک قرن گذشته، دیگر فریب نمی‌خوریم و در این کارها دخالت نخواهیم کرد.
عقیده پیدا کردند، باید همان سیره سلف صالح را که از هزار سال پیش‌تر به ما رسیده است، ادامه داد. درس همان درس است، کتاب همان کتاب است و کارها همان کار است و هیچ هم نباید تغییری در آن ایجاد شود، و گرنه کلاه سرمان می‌رود.
اینها، آدمهای متدین و علاقه‌مند به اسلام بودند، اما شرایط اجتماعی نگرش آنها را این گونه تغییر داده بود.
مثلا قبل‌ها وقتی می‌خواستند یک روحانی را لکه‌دار کنند، می‌گفتند این آخوند، «سیاسی» است! همین کافی بود تا آن فرد از جامعه طرد شود. یعنی یکی از بدترین فحش‌ها برای یک روحانی این بود که بگویند فلانی سیاسی است.
چرا برخی از توصیه‌های مقام معظم رهبری درباره حوزه هنوز عملی نشده است؟
الحمدلله به برکت حضرت امام و رهنمودهایی که ایشان فرمودند، بسیاری از این نگرشها تغییر کرده است.
شما اکنون در عصری زندگی می‌کنید که حرکت امام را دیده‌اید و این حرکت توقعاتی را برای شما ایجاد کرده است. فکر می‌کنید همه باید مثل ایشان باشند -البته نسل جوان باید هر کدامشان یک امام جوان باشند- شاید این توقع [از بزرگان] به‌جا نباشد؛ چون شما باید موقعیت جامعه را خوب درک کنید و بدانید کسانی که با شما سر و کار دارند، کسانی که باید از آنها علم بیاموزید، افرادی که باید از آنها تقلید کنید و آنهایی که باید به آنها احترام بگذارید، در چه شرایطی رشد کرده‌اند و چه افکاری دارند.
این مسئله‌ای است که توجه به آن لازم است و بخشی از آن مربوط به بینش و شناخت می‌شود،
اما متأسفانه بسیاری از جوانان ما این شناخت را ندارند و به همین خاطر هم توقعات زیادی برایشان ایجاد می‌شود که فی حد نفسه توقع صحیحی است، اما با شرایط واقعی جامعه جور در نمی‌آید.
با توجه به این نکته می‌توانید تفسیر کنید که چرا برخی از توصیه‌های مقام معظم رهبری درباره حوزه هنوز عملی نشده است یا چرا ایشان جدیت بیشتری برای عملی‌کردن صحبت‌های خود به خرج نمی‌دهند. چون ایشان شرایط جامعه را بهتر از من و شما می‌شناسند.
فداکاری شرط لازم برای تحول آفرینی در حوزه علمیه
روحیه فداکاری باید در ما هم باشد. اگر شما در مسیری قدم گذاشتید و برای کاری اقدام کردید که نفعش عاید شخص شما نمی‌شود و حتی ممکن است تحصیلات شما عقب بیفتد اما نتیجه این کار برای آیندگان مفید است، فداکاری کرده‌اید. این روحیه باید در شما باشد تا بتوانید تحول ایجاد کنید.
در گذشته گاهی افراد از تغییر برنامه‌های درسی حوزه انتقاد می‌کردند و به شوخی می‌گفتند: «شما ما را موش آزمایشگاهی کرده‌اید، هر روز برنامه‌ای می‌ریزید و روی ما آزمایش می‌کنید.»
این کار اشکالی ندارد، چون انسان هم احتیاج به آزمایشگاه دارد، جامعه آزمایشگاه است.
به هر حال کسانی که می‌خواهند تحولی در جامعه ایجاد کنند، یک برنامه کامل بی‌عیب را از اول نمی‌توانند طراحی کنند. برنامه‌ای را باید مدتی عمل کنند تا عیبهایش ظاهر بشود، بعد تغییر دهند و اصلاح کنند. باید این راه‌ها را بروند تا برنامه تدریجا تکامل پیدا کند. این مسائل طبیعی است.
آزمون و خطا، زمینه‌ساز تحول
خاطره‌ای از شهید بهشتی از علامه مصباح یزدی
من مقید هستم که برخی از بزرگانی که بر ما حق دارند و از آنها بهره‌ها برده‌ام، اسم ببرم؛ مرحوم آقای دکتر بهشتی(ره)، چند سال رفته بودند آلمان و بعد از جریان خاصی که پس از قتل منصور پیش آمد، به ایران برگشته بودند و می‌گفتند:
ما هنوز به مقررات راهنمایی و رانندگی شهر هامبورگ آشنا نشده‌ایم. هر روز مقررات عوض می‌شود، امروز این خیابان یک طرفه است، فردا آن خیابان. هر چندوقت یک بار پلیس می‌آید یک شهر یا روستایی را آزمایش می‌کند تا ببیند این طرح بهتر است یا آن طرح. شما ببینید کشوری که بیشترین سابقه را در این زمینه دارد، بهترین تمرین‌ها و آزمایش‌ها و بهترین روش‌های علمی را اجرا می‌کند تا به نتیجه برسد.
هرچند تغییرات هر روزه، برای شهروندان مشکلاتی را ایجاد می‌کند اما راه تکامل همین است.
ایشان این مثال را می‌زد برای اینکه بگوید شما از تغییر برنامه‌ها نهراسید، چرا که بدون این آزمون و خطاها کار آدمیزاد پیش نمی‌رود. وحی منزلی نازل نشده است که برنامه بی‌عیبی باشد و همان را عمل کنیم. هم شرایط متغیر است و هم اطلاعات و فکر انسانها محدود است. بالاخره در این مسیر باید عده‌ای فدا شوند، یعنی وقتشان تلف شود و آزمایش‌های مختلفی روی اینها انجام شود تا بتوانند از امکانات موجود استفاده کنند و زمینه‌ساز تحول بهتری برای دیگران شوند.
راه اصلاح کتب درسی حوزه
باید کتب موجود را قوی و با نگاه نقادانه آموخت
بنده از روز اولی که طلبه شدم، یعنی پنجاه و چند سال پیش، فهمیدم که برنامه درسی، کتابهای درسی و روش تدریس ما عیب‌هایی دارد. اگر کسی بخواهد این برنامه را اصلاح کند، چه باید بکند؟ آیا باید متخصص از آمریکا بیاوریم؟!
چه کسی باید بیاید این برنامه‌ها را اصلاح کند؟ هیچ راهی نداشت جز اینکه کسانی از همین برنامه موجود و از همین کتابهای موجود استفاده کنند و سعی کنند اندک اندک تغییراتی در آن بدهند تا به مرحله‌ای برسند که بتوانند تحول عمیق و بنیادی را در آن بوجود بیاورند. این افراد تا همین درسها را نخوانند و در همین مدرسه‌ها با همین شرایط رشد نکنند، نمی‌توانند این تحول را انجام دهند.
این حرف معنایش این است که کسی آگاهانه خودش را فدای دیگران کند. من این راه را می‌پیمایم، اما با نظر نقادانه در طول مسیر فکر می‌کنم و آن را عیب‌یابی می‌کنم، یادداشت می‌کنم تا آن اندازه که می‌توانم در فکر اصلاحش باشم. اگر نه، وقتی که موقعیتی پیدا کردم، دوستانی پیدا کردم، همراهان و همفکرانی پیدا کردم، به آن جامه عمل می‌پوشانم.
استقامت شرط لازم برای تحول آفرینی در حوزه علمیه
ایجاد یک انقلاب غیر از آن دو شرط (بینش و فداکاری)، یک شرط دیگر هم می‌خواهد و آن استقامت در مسیر است.
بعد از اینکه انسان خودش را آماده فداکاری کرد، باید حواسش جمع باشد، این طور نباشد که تا با مشکلی مواجه شد بگوید ما نیستیم. او باید تا آخر خط را بخواند و وفادارانه بماند و مشکلات را تحمل کند تا به نتیجه برسد؛ نمونه این کار، کم و بیش در حوزه شده است.
بنده تا آنجایی که می‌شناسم، شخصی که تمام این ویژگی ها در او جمع بود، شهید دکتر بهشتی(ره) بود که فکر تحول علمی در برنامه‌های حوزه را بیش از هرکس ابداع و دنبال کرد و خودش وارد شد و آستین‌ها را بالا زد، خودش عملا برای دانشجویان (طلاب) وقت می‌گذاشت. به کارهای روزانه و هفتگی‌شان رسیدگی می‌کرد. البته ایشان می‌توانست به جای اینها، کارهای دیگری بکند که نتایج مفیدتری برای شخص خودش داشته باشد. همینطور کسانی که با ایشان همکاری و همیاری می‌کردند؛ ولی آنها هم گذشت کردند. کسانی بودند که می‌توانستند به مرجعیت و به مقامهای دیگر روحانی با منافع دنیوی و اخروی برسند، اما فداکاری کردند.
ایشان نسبت به اقران خودشان چیزی کم نداشتند، ولی حاضر شدند از خیلی چیزها صرف نظر کنند، برای اینکه زمینه فراهم شود تا نسل آینده استفاده کند. آن کسانی که در این راه استقامت به خرج دادند، متناسب با موقعیت‌شان و شعاع وجودی خودشان در این راه موفق شدند و بهره بردند.
شرایط مساعد حوزه برای تحول
وضعیت امروز حوزه، نسبت به سابق، اصلا قابل مقایسه نیست. مشکلات حوزه خیلی بیش از اینها بود، چه از نظر شرایط مادی و فیزیکی، چه از نظر امکانات تحصیلی و کمک تحصیلی، چه از نظر استاد و روش تدریس و خیلی موارد دیگر.
بنده وقتی به قم آمدم، کفایه می‌خواندم، در حدود دو ماه که اصلا حجره‌ای نداشتم، با اینکه بزرگانی بودند که همشهری ما بودند، استاد ما بودند و به ما عنایت داشتند، حتی اگر می‌خواستیم حاضر بودند به ما کمک کنند؛ ولی به هر حال دو ماه سرگردان بودیم. بعد از مدتی با التماس و خواهش، خادم مدرسه فیضیه، یک انباری کم نور و تاریک به من و یک طلبه دیگر به عنوان حجره دادند که روشنایی نداشت و رطوبت تا سقفش رسیده بود. خادم‌های مدرسه جارو و چیزهای دیگر را در آن می‌گذاشتند و ما چقدر خدا را شکر کردیم که حجره گیرمان آمده است. حالا الحمدلله این ساختمانها، این مدارس و این شرایطی که پیش آمده، بسیار مطلوب است و شما باید قدر این نعمت‌ها را بدانید.
تحولخواهی با رعایت شروط آن
اگر شما بخواهید کمبودهای باقی مانده را هم برای خودتان و هم برای دیگران جبران کنید، باید سعی کنید این سه عامل را در خودتان تقویت کنید.
اول خوب فکر کنید، نه فکر شخصی و به تنهایی، بلکه با دیگران هم #مشورت کنید، از گذشته، حال و آینده، کسب اطلاعات کنید. با کسانی که دوراندیش هستند صحبت کنید، تا خوب موقعیت‌ها را درک کنید. بفهمید کجا هستیم، کجا باید برویم، چگونه باید برویم، «رحم الله عبدا علم من أین و فی أین و إلى أین».
بعد هم این روحیه #فداکاری را در خودتان تقویت کنید. فکر این نباشید که اگر هر پیشنهادی می‌کنید فردا باید نتیجه‌اش عاید شما شود.
سوم این که در این راه استقامت داشته باشید. نگویید یکسال دو سال اینجا ماندیم، چه یاد گرفتیم، حالا چه کار کردیم، از دانشگاه صرف نظر کردیم، از موقعیتهای اجتماعی صرف نظر کردیم، اینجا آمدیم آخوند شویم اما حالا چه شد؟ چهار سال دیگر هم بمانیم همین است. پس برویم دنبال کار و کاسبی‌مان!! روحیه صبر و استقامت داشته باشید.
بگویید به هر قیمتی شده تا نفس دارم در این راه [تحول حوزه] زحمت می‌کشم. آن وقت مطمئن باشید که به نتایج خوبی خواهید رسید.
شرط اصلی و سرمایه اصلی شما در همه این مراحل یک چیز است و آن اخلاص است یعنی اینکه واقعا بخواهید کاری کنید که خدا راضی باشد. آن روح حرکت شماست و اگر همه شروط و مراحل را رعایت کردید و همه آنها را جمع کردید به نتیجه مطلوب می‌رسید، اما اگر این شرایط نباشند، نباید گله کنیم چون کمبود از خود ماست. این سه عامل (بینش صحیح، فداکاری، استقامت) را باید در خود تقویت کنید و مطمئن باشید که به نتیجه مطلوبی خواهید رسید، این کاری است که وجود مقدس ولی عصر -ارواحنا فداه- به آن عنایت دارند.
نتیجه دمیده شدن روح دینی در جامعه
آن انگیزه‌ای که در شما پیدا شده، خیلی هم خود جوش نیست، از جای دیگری سرچشمه می‌گیرد، نه تنها در شما بلکه در روح دینی که چند سال است در کشور ما پیدا شده هم همین‌گونه است.
مثلا اقبال جوانها به دین، اعتکاف، مسجد جمکران، عبادت، به چیزهایی که اصلا سابقه نداشت. این نشانه یک نفحه الهی است که در جامعه ما دمیده شده است در مقابل نقشه‌های شیطانی که دشمنان برای محو دین به کار می‌برند.
خدا اجازه نمی‌دهد این کفه خیلی پایین بیاید لذا این کفه را سنگین می‌کند. مطمئن باشید به نتیجه خواهید رسید.
لازمه‌اش این است که از اشخاص، زیاد گله نکنید، توقعات بیجا نداشته باشید، دوراندیشانه فکر کنید و دنبال کارها و نقشه‌های زود بازده نباشید. فکر این باشید که طرحی داشته باشید که ولو ده، بیست، سی سال دیگر نتیجه بدهد، اما طرح سنجیده‌ای باشد که امکان نتیجه‌دادن را داشته باشد و در این راه هر قدر از همفکری و همکاری استفاده کنید نتیجه بیشتری خواهید گرفت.
قبلا اگر کسی به دنبال اصلاح بود فقط به نیروی شخصی خود متکی بود، حاضر نبود از همسایه‌اش کمکی بگیرد و مشورتی کند. اما حالا روحیه کار دسته جمعی، تفکر دسته جمعی، همکاری، همیاری و تشکلی وجود دارد که از ثمراتی است که بعد از انقلاب عاید جامعه ما شده است. اینها را ارج بنهید و حفظ کنید و تقویت کنید.
به دستاورد گذشتگان اکتفا نکنیم
امروز برخی از افراد -با حسن نیت- خواهان حفظ روال سنتی حوزه و پیمودن راه سلف صالح گذشته هستند و چه بسا در نظر آنان، اگر کسی قصد ایجاد تحول در حوزه را داشته باشد، در حال منحرف کردن حوزه از مسیر اصلی است!
برای گام برداشتن در این مسیر و انجام وظیفه الهی و رفع نیازهای جامعه، در وهله اول باید خودمان عمیقا روح دین را بشناسیم و شناخت خودمان از دین، دقیق باشد؛ در شناخت دین، به صرف اینکه گذشتگان چنین کردند و ما هم باید راه آنان را ادامه دهیم، اکتفا نکنیم؛
بعد از شناخت دین، مسئله مهم بصیرت سیاسی و اجتماعی، شناخت نیازهای جامعه و شناخت راه‌های حل این نیاز‌هاست.
تکالیف برزمین‌مانده حوزه‌های علمیه
رییس و متصدیان دانشگاهی در شیلی با چهل هزار دانشجو گفتند ما حاضریم این دانشگاه را در اختیار شما قرار دهیم، هر برنامه‌ای دارید اجرا کنید که ما را از فرهنگ فاسد آمریکایی نجات دهید.
ما حتی یک نفر نداشتیم بفرستیم آنجا!
ما هیچ وظیفه‌ای نداریم؟!!
حال اگر افراد خارج از کشور را مسلمان نکردیم هیچ! به احتمال قوی نسل آینده ما در معرض فسادهای عقیدتی و اخلاقی فراوانی هستند.
طلیعه ظاهر شده [این فسادها] که خیلی خطرناک است.
باید خودمان را برای جلوگیری از گسترش این فسادها و پاسخگویی به نیازهای نوپیدا -که مسؤولیتش به عهده ماست- آماده کنیم.
