۱۵ اسفند ماه سالروز رحلت مردی از تبار علم و عمل، فرزند مؤسس حوزه علمیه، شاگرد و دوست صمیمی امام‌خمینی و استاد برجسته حوزه علمیه قم، حضرت آیت الله شیخ مرتضی حائری یزدی است.
ایشان روز چهاردهم ذی‌الحجه سال ۱۳۳۴ق/ بیستم مهر ۱۲۹۵ در سلطان‌آباد (اراک) به دنیا آمد و در شش‌سالگی همراه پدرش عبدالکریم حائری یزدی در قم ساکن شد.
ادبیات و دروس مقدماتی حوزه را نزد میرزامحمدعلی ادیب تهرانی، ابوالقاسم نحوی و سیدحسین کوچه‌حرمی فرا گرفت و دروس سطح را در محضر سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، علی‌اصغر صالحی کرمانی، سیدمحمد محقق داماد، سیدمحمدرضا گلپایگانی و سیدمحمدتقی خوانساری آموخت.
وی همراه درس‌آموزی از پدر خود، پانزده سال در درس خارج فقه و اصول سیدمحمد حجت کوه‌کمری، سیداحمد خوانساری و سیدحسین بروجردی حاضر شد و به درجه اجتهاد رسید؛و افزون بر مقام علمی، ذوق شعری نیز داشت از شاگردان برجسته امام‌خمینی نیز بوده است و خود وی نیز امام‌خمینی را «استاد مکرم در علوم الهیه» خوانده است.
ایشان از دو مرجع تقلید مبرِّز نجف، آیات عظام سید ابوالحسن اصفهانی و آقا ضیاءالدین عراقی، گواهی اجتهاد داشت و پس از سال‌ها تدریس مقدمات و سطح، از حدود سی سالگی به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت که نزدیک سی سال طول کشید. از استادان بارز حوزه و به دقت و ژرف‌اندیشی معروف بود و شاگردان بسیاری تربیت کرد که برخی از آنان از مدرّسان بزرگ حوزه شدند. حائری، علاوه بر تدریس فقه و اصول، جلسات تفسیر قرآن و عقاید نیز داشت.
حاج آقا مرتضی حائری، بیش از چهل سال تدریس در حوزه علمیه قم شاگردان ممتازی تربیت و تحویل جامعه داد که بعضی از آنها عبارتند از:
۱. سید عباس خاتم یزدی.
۲. شیخ حسین شب زنده‌دار.
۳. شهید محمد مهدی ربانی املشی.
۴. محمد محمدی ری‌شهری.
۵. شیخ محمدحسین امراللهی.
۶. میرزا محمد پیشوایی ترک‌آبادی.
۷. شیخ محمدحسین بهجتی، (شفق) امام جمعه اردکان.
۸. سید علی آقا محقق داماد.
۹. محمدحسین اشعری.
۱۰. سیدحسن آل طه.
۱۱. سید صادق حسینی مآب یزدی.
ایشان تقوا، ساده‌زیستی، پرهیز از خلاف‌گویی و تملق را از پدر آموخته بود.
با وجود شایستگی مرجعیت، رساله عملیه منتشر نکرد و از سر تواضع، هنگام تدریس بر منبر نمینشست.
تا آخر عمر در خانه پدریش که با خشت و گل ساخته شده بود، زندگی کرد. مراعات وجوه و اموال عمومی را می‌کرد.
رفع گرفتاری‌های مردم درمانده، بر طرف کردن مشکلات زندگی آنها از دیگر خصوصیات بارز این مرد بزرگ بود. درب خانه‌اش به روی مردم باز بود، حاجت‌مندان به راحتی می‌توانستند نیازهای خود را با وی در میان بگذارند و مشکلات خود را به وسیله او حل کنند. نماز جماعت او در مسجد اعظم قم، باشکوه و معنویت خاصی برگزار می‌شد.
ایشان علاقه خاصی به اهل بیت (علیهم السلام) بویژه حضرت امام رضا (علیه‌السلام) داشت و به گونه‌ای که اگر در درس نام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) را می‌شنید، اشک از دیدگانش سرازیر می‌گشت.
به سادات و ذریه پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) علاقه خاصی داشت و برای آنها احترام ویژه‌ای قائل بود به تعظیم شعائر دینی، از جمله زیارت مشاهد مشرّفه و برگزاری مجالس ذکر اهل‌بیت پیامبر (علیهم‌السلام)، تقید خاصی داشت.
تأسیس صندوق ذخیره علوی، مؤسسه مبارزه با فقر و مؤسسه سرپرستی ایتام، از خدمات اجتماعی و عام‌المنفعه او در شهر قم است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، از سوی مردم استان مرکزی برای عضویت در مجلس خبرگان قانون اساسی انتخاب شد.
تألیفات فقهی، اصولی و تفسیری
ابتغاءُ الفضیله فی شرح الوسیله که شرحی موجز و استدلالی بر وسیله النجاهِ سید ابوالحسن اصفهانی است، بخشی از آن در یک مجلد در ۱۳۸۳ در قم چاپ شد و دیگر مجلدات خطی کتاب، پس از وفات مؤلف، به کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی اهدا گردید.
صلاه الجمعه، حاوی مباحثات حائری در مبحث نماز جمعه که از ۱۳۴۹ش آن‌را تدریس می‌کرد و با افزودن بعضی مطالب تکمیلی به آنها، صلاه الجمعه را نگاشت که در ۱۴۰۹ در قم به چاپ رسید. متن کتاب بر اساس قواعد الاحکام علامه حلّی است و مؤلف در بعضی فروع، از آثار دیگر نیز استفاده کرده است.
خلل الصلاه و احکامه، که با تحقیق شاگرد او محمدحسین امراللهی در ۱۴۲۰ در قم چاپ شد.کتاب الخمس، کتابی نسبتا مفصّل که به‌صورت فتوایی نگاشته شده و از فروع فقهیِ مندرج در کتاب‌های قدما (قواعد الاحکام، شرایع الاسلام، اللمعه الدمشقیه، العروه الوثقی، وسیله النجاه و منابع دیگر) بهره گرفته و مؤلف شرحی مفصّل، استدلالی و تحلیلی بر این متن فتوایی نوشته است. این کتاب، همراه با شرح آن، در ۱۴۱۸ با تحقیق محمدحسین امراللهی در قم چاپ شد.کتاب الطهاره که شرح عروه الوثقی تا مبحث «احکام اموات» است. همچنین رساله‌هایی درباره نماز مسافر، حدیث رفع و موضوع «تَعاقُبِ ایادی» در غصب، حاشیه‌ای بر مکاسب شیخ انصاری و حاشیه‌ای بر کتاب الصلوه آیت‌اللّه عبدالکریم حائری یزدی نوشته است. ظاهرآ هیچ‌یک از این نوشته‌ها تاکنون به چاپ نرسیده است.مهم‌ترین اثر حائری در اصول فقه، کتابِ مبانی الاحکام فی اصول شرایع الاسلام، یک دوره کامل اصول فقه به ترتیب مباحث کفایه الاصول است و در واقع چکیده بحث‌های دوره اول درس خارج اصول فقه او در طول دوازده سال تدریس است. جلد اول این کتاب، با تعلیقاتی در پایین صفحات و مقدمه سید مصطفی محقق داماد، در ۱۳۸۲ش/ ۱۴۲۴ از سوی محمدحسین امراللهی در قم چاپ شد.دیگر آثار اصولی عبارت‌اند از: حاشیه بر کفایه الاصول و حاشیه بر بخش «اجتهاد و تقلید» کتاب العروه الوثقی.
ایشان درباره برخی مباحث قرآنی و تفسیری آثاری دارد. «پرتوی از انوار آسمانی» عنوان مجموعه‌ای از مقالات اوست که در نخستین شماره‌های مجله مکتب تشیع در موضوع اعجاز قرآن چاپ شد و صورت کامل‌تر آن را برادرش، مهدی حائری یزدی، با نام علوم قرآن به چاپ رساند. مقالاتی با عنوان «مباحثی در تفسیر سوره حمد» نیز، در دوازده شماره نشریه کتابخانه عمومی مسجد اعظم قم، از ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۵ش منتشر شد.مقالات «استدلال در قرآن»، «تفسیر سوره کوثر»، «تفسیر سوره مَسَد» و تفسیر چند آیه از قرآن کریم، از جمله آیه مودت و آیه بلاغ، از دیگر آثار قرآنی اوست که برخی از آنها چاپ شده است.
کتاب های چاپ نشده:
رساله ای در نماز مسافر
رساله ای در طهارت
رساله ای در خلل الصلاه
دوره کامل اصول در سه جلد
یادداشت هایی به خط خودشان در ۱۳۵ صفحه
مجموعه چند سخنرانی در ایام فاطمیه.
ارتباط با امام خمینی و فعالیت های سیاسی
رابطه آیت الله مرتضی حائری با امام‌خمینی دیرینه و نزدیک بود. این دو هر روز در غروب آفتاب در مقبره شیخ‌فضل‌الله نوری در حرم فاطمه معصومه(س) با یگدیگر دیدار و گفتگو می‌کردند. وی در کنار امام‌خمینی، از مشاوران آیت الله العظمی بروجردی بود. پس از ازدواج آقا سیدمصطفی فرزند ارشد امام‌خمینی در سال ۱۳۳۵، با دخترشان این صمیمیت بیشتر شد.
ایشان از شمار مخالفان برخی قوانین غیر اسلامی رژیم پهلوی مخالف بود. ازجمله در مهر ۱۳۴۱ در اعتراض به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، جلسه‌ای در خانه او تشکیل شد و سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) از جلسه علما، از جمله امام‌خمینی و آیت الله حائری و امضای آن دو در اعلامیه علیه لایحه یادشده، خبر داده است.
وی همچنین طی تلگرامی جداگانه به محمدرضا پهلوی، از آن لایحه انتقاد کرد؛ نیز در اسفند ۱۳۴۱ از امضاکنندگان اعلامیه نُه‌نفره مراجع تقلید و علما، در نقد دخالت زنان در انتخابات بود.
پیش از سخنرانی تاریخی امام‌خمینی در مقابله با موضوع کاپیتولاسیون، جلسه‌ای در خانه علامه طباطبایی تشکیل شد که حائری یزدی همراه امام‌خمینی حضور داشت.
وی در اعتراض به دستگیری امام‌خمینی در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ همراه جمع دیگری از علما و مراجع به تهران مهاجرت کرد. از کسانی بود که در دفاع از آزادی ایشان، استناد به مصونیت مراجع در قانون اساسی مشروطه را به علما پیشنهاد کرد و دراین‌باره اعلامیه داد؛ چنان‌که وی و دیگر علما تلگرام مشترکی خطاب به امام‌خمینی صادر کردند و ضمن ابراز همدردی و تأثر از پیش‌آمدهای ناگوار و اهانت به مقام شامخ روحانیت و مرجعیت، اعلام کردند که برای پشتیبانی از هدف مقدس روحانیت به همراه دیگر علما از شهرستان‌ها به تهران حرکت کرده‌اند.
پس از تبعید امام‌خمینی به ترکیه در ۱۳ آبان ۱۳۴۳، جلسه‌ای در اعتراض به آن در خانه آیت الله حائری تشکیل شد. و دانشجویان ایرانی در امریکا و کانادا نیز از وی درخواست اقدام جدی‌کردند. در راستای دفاع از عالمان مبارز در نامه‌ای به آیت الله سیدمحمود طالقانی از طولانی‌شدنِ زندان طالقانی ابراز تأسف و با ایشان اعلام همدردی کرد.
رژیم پهلوی جهت تعدیل موضع امام‌خمینی، پیشنهاد مذاکره از طریق علما ازجمله حائری را با ایشان مطرح کرد.در همین‌حال ایشان از بسته‌شدن بیت امام‌خمینی و جلوگیری از رفت و آمد مراجعان، به رژیم پهلوی اعتراض کرد و از ساواک خواست درب خانه امام‌خمینی باز شود و کتاب‌های خطی‌ای که از خانه و کتابخانه ایشان ضبط شده به ایشان برگردد.
مواردی که یاد شده است نشانه‌هایی بارز از ارتباط صمیمانه وی با امام بود و حتی موجب این شایعه شد که حائری مسئول پرداخت شهریه امام‌خمینی است.
در سال ۱۳۵۴ در سالگرد قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲ و دستگیری گروهی از طلاب و اشغال مدرسه فیضیه به دست نظامیان رژیم پهلوی، در اعتراض به آن خانه ایشان، محل اجتماع فقها و مدرسان حوزه علمیه شد. به همراه آیات عظام مشکینی و حسین نوری همدانی به دستور آیت الله پسندیده پس از درگذشت مشکوک آقاسیدمصطفی خمینی در برگزارکردن مراسم یادبود وی در مسجد ارگ تهران نقش مؤثری ایفا کرد.
پس از اهانت روزنامه اطلاعات به امام‌خمینی در ۱۷/۱۰/۱۳۵۶، حائری یزدی از رژیم پهلوی انتقاد تندی کرد.سخنرانی ایشان در ۱۸/۱۰/۱۳۵۶ در مسجد اعظم قم در اعتراض به اهانت یادشده، موجب راهپیمایی عده‌ای از طلاب گردید. در سال ۱۳۵۷ تبعید جمعی از مدرسان و علمای مبارز را محکوم کرد.همچنین در ۱/۱۱/۱۳۵۷ ادعای شاپور بختیار نخست‌وزیر رژیم، مبنی بر پشتیبانی اکثر علما از رژیم پهلوی را نادرست خواند و اعلام دولت موقت از سوی امام‌خمینی را امری شرعی و قانونی و نیازی فوری خواند.
حاج آقا مرتضی حائری در شب ۱۵ اسفند ۱۳۶۴ه. ش، درگذشت. آیت‌الله العظمی سید محمدرضا گلپایگانی (رحمه‌الله‌علیه) بر پیکر او نماز خواندند و پس از تشییع باشکوه در مسجد بالا سر حرم حضرت معصومه (علیهاالسلام) پایین پای پدر بزرگوارش به خاک سپردند.
پیام امام خمینی درباره این شخصیت بی نظیر
بسم الله الرحمن الرحیم
إنا لله و إنا إلیه راجعون.
رحلت اسف انگیز حضرت آیت الله آقای حاج آقامرتضی حائری ـ رحمه الله علیه ـ موجب کمال تأثر و تأسف گردید.
ایشان در علم و عمل بحق خلف بزرگوار مرحوم آیت الله عظمی، استاد معظم، حضرت آقای حاج شیخ عبدالکریم ـ رضوان الله تعالی علیه ـ بودند. «وکَفَی بِهِ شَرَفاً و سَعَاده اینجانب از اوایل تأسیس حوزۀ علمیۀ پربرکت قم، که به دست مبارک پدر بزرگوارشان تأسیس شد و موجب آنهمه برکات شد، آشنایی با ایشان داشته؛ و پس از مدتی از نزدیک معاشر و دوست صمیمی بودیم؛ و در تمام مدت طولانی معاشرت جز خیر و سعی در انجام وظایف علمیه و دینیه از ایشان مشاهده ننمودم. این بزرگوار علاوه بر مقام فقاهت و عدالت، از صفای باطن به طور شایسته برخوردار بودند؛ و از اوایل نهضت اسلامی ایران، از اشخاص پیشقدم در این نهضت مقدس بودند. «جزاه [الله ]عَنِ الإِسلام خیراً».
اینجانب به ملت محترم ایران، بویژه به اهالی وفادار قم و حضرات علمای اعلام و مدرسین معظم حوزۀ علمیۀ قم، تسلیت عرض می کنم؛ و برای خاندان معظم ایشان و فامیل محترمشان، خصوصاً حضرت حجت الاسلام آقای حاج آقا مهدی حائری ـ أعزّه الله ـ از خداوند تعالی طلب صبر جمیل و اجر جزیل می نمایم.امید است عنایات حضرت بقیه الله ـ روحی و ارواح العالمین لمقدمه الفداء ـ شامل حال همۀ آنان و همۀ ملت مسلمان باشد. والسلام علی عبادالله الصالحین.
تاریخ ۱۵ اسفند ۶۴ / ۲۴ جمادی الثانیه ۱۴۰۶.روح الله الموسوی الخمینی
تدریس خصوصی برای رهبر معظم انقلاب
آیت الله رجبی، رئیس موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) طی گفت و گویی به ماجرای تدریس خصوصی آیت الله شیخ مرتضی حائری، فرزند موسس حوزه علمیه برای رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای اشاره کرد و گفت: آیت الله شیخ مرتضی حائری که خود از علمای برجسته حوزه های علمیه بود در کنار درس عمومی خود، یک درس خصوصی نیز برای حضرت آیت الله خامنه ای برپا کرده بود.
گاهی از اوقات آیت الله شیخ مرتضی حائری دیرتر از موقع مقرر، در درس عمومی خود حاضر می شد، وقتی طلاب علت این امر را جویا شدند آیت الله حائری فرمودند: من درس دیگری دارم که بسیار با اهمیت است و گاهی به دلیل طولانی شدن آن درس دیرتر به درس عمومی خود می‌رسم.
اینجاست که بسیاری از بزرگان حوزه علمیه نسبت به مجتهد جامع‌الشرایط بودن حضرت آیت الله خامنه ای اذعان دارند و حتی برخی از این بزرگان، ایشان را در فقه به طور مطلق و برخی در فقه اجتماعی و سیاسی اعلم می دانند.
منابع:
پرتال امام خمینی
صحیفه امام ج ۲۰
ویکی شیعه
دانشنامه اسلامی
ویکی فقه
